به گزارش خبرگزاری «حوزه»، آیت الله سید احمد خاتمی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه تبیین بحث «فقه حکومتی» به بررسی بخش دیگری از ادله وجوب حفظ نظام پرداخت.

برش هایی از درس این استاد حوزه در ذیل می آید؛

يَا هِشَامُ‏، إِنَ‏ الْعَاقِلَ‏ نَظَرَ إِلَى الدُّنْيَا وَ إِلى‏ أَهْلِهَا، فَعَلِمَ أَنَّهَا لَاتُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ، وَ نَظَرَ إِلَى الْآخِرَةِ، فَعَلِمَ أَنَّهَا لَاتُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ، فَطَلَبَ بِالْمَشَقَّةِ أَبْقَاهُمَا. (الكافي (ط - دارالحديث)، ج‏1، ص: 37)

* دستورالعمل حفظ نظام از نگاه مولا علی علیه السلام در حوزه سیاسی

گزینش دقیق

از نگاه مولا علی علیه السلام باید تشکیلاتی برای گزینش وجود داشته باشد که افراد صالح را انتخاب کنند.

ثُمَ‏ انْظُرْ فِي‏ أُمُورِ عُمَّالِكَ‏ فَاسْتَعْمِلْهُمُ [اخْتِيَاراً] اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَة.

نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 435

سپس در امور كارمندانت بينديش، و پس از آزمايش به كارشان بگمار، و با ميل شخصى، و بدون مشورت با ديگران آنان را به كارهاى مختلف وادار نكن، زيرا نوعى ستمگرى و خيانت است.

ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًى لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ. (نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 435)

سپس روزى فراوان بر آنان ارزانى دار، كه با گرفتن حقوق كافى در اصلاح خود بيشتر مى ‏كوشند، و با بى ‏نيازى، دست به اموال بيت المال نمى‏ زنند، و اتمام حجّتى است بر آنان اگر فرمانت را نپذيرند يا در امانت تو خيانت كنند.

مبارزه با فساد اداری

مبارزه با فساد اداری عناصری را لازم دارد:

1- نظارت: كَلاَّ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى «العلق : 6 و 7 » (فرق است بین إن استغنی و أن رآه استغنی).

نظارت دو نوع دارد:

الف) نظارت مخفی

ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا. (نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 435)

العیون به معنای جاسوس نیست بلکه به معنای مأمور است، زیرا جاسوس کلمه عربی است و معمولا هم درباره دشمن به کار می رود.

نظارت مخفی باعث کنترل کارگزاران می شود و آن را به عملکرد صحیح و مدارا با مردم وامی دارد. اگر نظارت نباشد کارها به درستی پیش نمی رود و مردم هم ناراضی خواهند شد. مولا علی علیه السلام مأمور مخفی داشت و امروز هم یک ضرورت است.

ب) نظارت علنی

باب اختيار العيون لمراقبة العمّال

الإمام عليّ (عليه السلام)- في كتابه إلى كعب بن مالك-: أمّا بعد؛ فاستخلف على عملك، واخرج في طائفة من أصحابك حتى تمرّ بأرض كورة السواد، فتسأل عن عمّالي، وتنظر في سيرتهم فيما بين دجلة والعُذيب، ثمّ ارجع إلى البِهقُباذات فتولّ معونتها، واعمل بطاعة الله فيما ولاّك منها. واعلم أنّ كلّ عمل ابن آدم محفوظ عليه مجزيّ به، فاصنع خيراً صنع الله بنا وبك خيراً، وأعلمني الصدق فيما صنعت. والسلام. (موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ، ج: 4، ص 139)

2- بستن منافذ فساد: یکی از راه های ایجاد فساد، هدیه دادن است که به مرور به رشوه خواری منجر خواهد شد.

باب نهي العمّال عن أخذ الهدية

الإمام عليّ (عليه السلام): أيّما وال احتجب عن حوائج الناس، احتجب الله عنه يوم القيامة وعن حوائجه، وإن أخذ هديّة كان غُلولاً، وإن أخذ رشوة فهو مشرك. (موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ ، ج: 4، ص 155)، (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص: 261)

أخبار القضاة عن عليّ بن ربيعة: إنّ عليّاً استعمل رجلاً من بني أسد يقال له: ضبيعة بن زهير، فلمّا قضى عمله أتى عليّاً بجراب فيه مال، فقال: يا أمير المؤمنين، إنّ قوماً كانوا يهدون لي حتى اجتمع منه مال فهاهو ذا، فإن كان لي حلالاً أكلته، وإن كان غير ذاك فقد أتيتك به. فقال عليّ: لو أمسكته لكان غلولاً. فقبضه منه وجعله في بيت المال.

(موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ ، ج: 4، ص 155)

از دیگر راه های جلوگیری از فساد برخورد قاطع و انقلابی با دست اندازان به بیت المال است.

و من كتاب له ع إلى أشعث بن قيس عامل أذربيجان‏

وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ وَ أَنْتَ مُسْتَرْعًى لِمَنْ فَوْقَكَ لَيْسَ لَكَ أَنْ تَفْتَاتَ فِي رَعِيَّةٍ وَ لَا تُخَاطِرَ إِلَّا بِوَثِيقَةٍ وَ فِي يَدَيْكَ مَالٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ [تَعَالَى‏] عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْتَ مِنْ خُزَّانِهِ حَتَّى تُسَلِّمَهُ إِلَيَّ وَ لَعَلِّي أَلَّا أَكُونَ شَرَّ وُلَاتِكَ لَكَ وَ السَّلَام‏. (نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 366)

(نامه به اشعث ابن قيس فرماندار آذربايجان، اين نامه پس از جنگ جمل در شعبان سال 36 هجرى در شهر كوفه نوشته شد)

همانا پست فرماندارى براى تو وسيله آب و نان نبوده، بلكه امانتى در گردن تو است، بايد از فرمانده و امام خود اطاعت كنى، تو حق ندارى نسبت به رعيّت استبدادى ورزى، و بدون دستور به كار مهمّى اقدام نمايى، در دست تو اموالى از ثروت هاى خداى بزرگ و عزيز است، و تو خزانه دار آنى تا به من بسپارى، اميدوارم براى تو بدترين زمامدار نباشم، با درود.

و من كتاب له ع إلى زياد ابن أبيه و هو خليفة عامله عبد الله بن عباس على البصرة و عبد الله عامل أمير المؤمنين ع يومئذ عليها و على كور الأهواز و فارس و كرمان و غيرها

وَ إِنِّي أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً صَادِقاً لَئِنْ بَلَغَنِي أَنَّكَ خُنْتَ مِنْ فَيْ‏ءِ الْمُسْلِمِينَ شَيْئاً صَغِيراً أَوْ كَبِيراً لَأَشُدَّنَّ عَلَيْكَ شَدَّةً تَدَعُكَ قَلِيلَ الْوَفْرِ ثَقِيلَ الظَّهْرِ ضَئِيلَ الْأَمْرِ وَ السَّلَامُ‏. (نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 377)

(نامه به زياد بن ابيه، جانشين فرماندار بصره. ابن عباس از طرف امام فرماندار بصره بود و بر حكومت اهواز و فارس و كرمان و ديگر نواحى ايران نظارت داشت)

همانا من، براستى به خدا سوگند مى‏ خورم، اگر به من گزارش كنند كه در اموال عمومى خيانت كردى، كم يا زياد، چنان بر تو سخت گيرم كه كم بهره شده، و در هزينه عيال، درمانده و خوار و سرگردان شوى! با درود.

و من كتاب له ع إلى مصقلة بن هبيرة الشيباني و هو عامله على أردشيرخرة

بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ إِلَهَكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ أَنَّكَ تَقْسِمُ فَيْ‏ءَ الْمُسْلِمِينَ الَّذِي حَازَتْهُ رِمَاحُهُمْ وَ خُيُولُهُمْ وَ أُرِيقَتْ عَلَيْهِ دِمَاؤُهُمْ فِيمَنِ اعْتَامَكَ مِنْ أَعْرَابِ قَوْمِكَ فَوَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَئِنْ كَانَ ذَلِكَ حَقّاً لَتَجِدَنَّ لَكَ عَلَيَّ هَوَاناً وَ لَتَخِفَّنَّ عِنْدِي مِيزَاناً فَلَا تَسْتَهِنْ بِحَقِّ رَبِّكَ وَ لَا تُصْلِحْ دُنْيَاكَ بِمَحْقِ دِينِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا أَلَا وَ إِنَّ حَقَّ مَنْ قِبَلَكَ وَ قِبَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ فِي قِسْمَةِ هَذَا الْفَيْ‏ءِ سَوَاءٌ يَرِدُونَ عِنْدِي عَلَيْهِ وَ يَصْدُرُونَ عَنْه‏.

(نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 415)

(نامه به مصقلة بن هبيره شيبانى، فرماندار اردشير خرّه «فيروزآباد» از شهرهاى فارس ايران كه در سال 38 هجرى نوشته شد)

گزارشى از تو به من دادند كه اگر چنان كرده باشى، خداى خود را به خشم آورده ‏اى، و امام خويش را نافرمانى كرده ‏اى، خبر رسيد كه تو غنيمت مسلمانان را كه نيزه‏ ها و اسب ‏هايشان گرد آورده و با ريخته شدن خون ‏هايشان به دست آمده، به اعرابى كه خويشاوندان تواند، و تو را برگزيدند، مى‏ بخشى! به خدايى كه دانه را شكافت، و پديده ‏ها را آفريد، اگر اين گزارش درست باشد، در نزد من خوار شده و منزلت تو سبك گرديده است! پس حق پروردگارت را سبك مشمار، و دنياى خود را با نابودى دين آباد نكن، كه زيانكارترين انسانى. آگاه باش، حق مسلمانانى كه نزد من يا پيش تو هستند در تقسيم بيت المال مساوى است، همه بايد به نزد من آيند و سهم خود را از من گيرند.

و من كتاب له ع إلى المنذر بن الجارود العبدي، و خان في بعض ما ولاه من أعماله‏

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ صَلَاحَ أَبِيكَ غَرَّنِي مِنْكَ وَ ظَنَنْتُ أَنَّكَ تَتَّبِعُ‏ هَدْيَهُ وَ تَسْلُكُ سَبِيلَهُ فَإِذَا أَنْتَ فِيمَا رُقِّيَ إِلَيَّ عَنْكَ لَا تَدَعُ لِهَوَاكَ انْقِيَاداً وَ لَا تُبْقِي لِآخِرَتِكَ عَتَاداً تَعْمُرُ دُنْيَاكَ بِخَرَابِ آخِرَتِكَ وَ تَصِلُ عَشِيرَتَكَ بِقَطِيعَةِ دِينِكَ وَ لَئِنْ كَانَ مَا بَلَغَنِي عَنْكَ حَقّاً لَجَمَلُ أَهْلِكَ وَ شِسْعُ نَعْلِكَ خَيْرٌ مِنْكَ وَ مَنْ كَانَ بِصِفَتِكَ فَلَيْسَ بِأَهْلٍ أَنْ يُسَدَّ بِهِ ثَغْرٌ أَوْ يُنْفَذَ بِهِ أَمْرٌ أَوْ يُعْلَى لَهُ قَدْرٌ أَوْ يُشْرَكَ فِي أَمَانَةٍ أَوْ يُؤْمَنَ عَلَى جِبَايَةٍ فَأَقْبِلْ إِلَيَّ حِينَ يَصِلُ إِلَيْكَ كِتَابِي هَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ. (نهج البلاغة للصبحي صالح، ص: 461)

(نامه به منذر بن جارود عبدى، كه در فرماندارى خود خيانتى مرتكب شد)

پس از ياد خدا و درود! همانا، شايستگى پدرت مرا نسبت به تو خوشبين، و گمان كردم همانند پدرت مى‏ باشى، و راه او را مى ‏روى. ناگهان به من خبر دادند، كه در هواپرستى چيزى فروگذار نكرده، و توشه ‏اى براى آخرت خود باقى نگذاشته‏ اى، دنياى خود را با تباه كردن آخرت آبادان مى ‏كنى، و براى پيوستن با خويشاوندانت از دين خدا بريده‏ اى، اگر آنچه به من گزارش رسيده، درست باشد، شتر خانه ‏ات، و بند كفش تو، از تو با ارزش ‏تر است و كسى كه همانند تو باشد، نه لياقت پاسدارى از مرزهاى كشور را دارد، و نه مى ‏تواند كارى را به انجام رساند، يا ارزش او بالا رود، يا شريك در امانت باشد يا از خيانتى دور ماند پس چون اين نامه به دست تو رسد، نزد من بيا. ان شاء اللّه.

(منذر كسى است كه اميرمؤمنان درباره او فرمود: آدم متكبّرى است، به دو جانب خود مى‏ نگرد، و در دو جامه كه بر تن دارد مى ‏خرامد، و پيوسته بر بند كفش خود مى‏ دمد كه گردى بر آن ننشيند).

شخصی به نام ابن هَرمَۀ مسئول بازار اهواز بود. مأمور بود که خلاف شرع و قانون صورت نگیرد. به حضرت گزارش دادند که او اهل حق حساب و رشوه شده است. گزارش بررسی شد و صحیح بود. حضرت نامه ای به رفاعه استاندار اهواز نوشتند:

باب عقوبة الخونة من العمّال

الإمام عليّ (عليه السلام)- لمّا استدرك على ابن هَرْمَة خيانة، وكان على سوق الأهواز، فكتب إلى رِفاعة-: إذا قرأت كتابي فنحِّ ابن هرمة عن السوق، وأوقفْه للناس، واسجنْه ونادِ عليه، واكتب إلى أهل عملك تُعلمهم رأيي فيه، ولا تأخذك فيه غفلة ولا تفريط، فتهلك عند الله، وأعزِلُك أخبث عزلة، وأُعيذك بالله من ذلك. فإذا كان يوم الجمعة فأخرِجه من السجن، واضربه خمسة وثلاثين سوطاً، وطف به إلى الأسواق، فمن أتى عليه بشاهد فحلّفه مع شاهده، وادفع إليه من مكسبه ما شهد به عليه، ومُرْ به إلى السجن مهاناً مقبوحاً منبوحاً، واحزم رجليه بحزام، وأخرجه وقت الصلاة، ولا تحُل بينه وبين من يأتيه بمطعم أو مشرب أو ملبس أو مفرش، ولا تدع أحداً يدخل إليه ممّن يلقّنه اللَّدَد ويرجّيه الخلوص. فإن صحّ عندك أنّ أحداً لقّنه ما يضرّ به مسلماً، فاضربه بالدرّة، فاحبسه حتى يتوب، ومر بإخراج أهل السجن في الليل إلى صحن السجن ليتفرّجوا غير ابن هرمة إلاّ أن تخاف موته فتخرجه مع أهل السجن إلى الصحن، فإن رأيت به طاقة أو استطاعة فاضربه بعد ثلاثين يوماً خمسة وثلاثين سوطاً بعد الخمسة

والثلاثين الأُولى، واكتب إليَّ بما فعلت في السوق، ومن اخترت بعد الخائن، واقطع عن الخائن رزقه.

هنگامى كه نامه مرا خواندى، ابن هرمه را از نظارت بازار بركنار کن، و او را به مردم معرّفى كن، و به زندان افكن، و رسوايش ساز، و به همه بخش هاى تابع «اهواز» بنويس كه من اين گونه عقوبتى (شديد) براى او معيّن كرده ‏ام.

مبادا در مجازات او غفلت يا كوتاهى كنى، كه نزد خداوند خوار مى ‏شوى. و من به زشت ترين صورت ممكن تو را از كار بركنار مى ‏كنم- و خدا آن روز را نياورد- و چون روز جمعه رسيد او را از زندان درآور و 35 تازيانه بزن و در بازارها بگردان. و هر كس گواهى آورد (كه ابن هرمه از او چيزى ستانده است)، او را با گواه خود قسم ده، و مبلغ مورد شهادت را از مال ابن هرمه بردار و به طلبكار بده. دوباره ابن هرمه را- خوار و سرافكنده و بى ‏آبرو- به زندان بازگردان، و پاهايش را در بند گذار، و تنها براى نماز باز كن؛ فقط اگر كسى برايش خوراك يا شربت يا پوشاك يا زيراندازى آورد به او برسان.

و مگذار ملاقاتى داشته باشد كه راه پاسخ گويى به محاكمه را به او نشان دهد و به آزاد شدن از زندان اميدوارش سازد. و اگر دانستى كه كسى چيزى (عذرى) به او آموخته است كه به مسلمانى زيانى مى ‏رساند، او را نيز تازيانه بزن و به زندان انداز تا توبه كند.

شب ها زندانيان را به فضاى باز بياور تا تفريح كنند جز ابن هرمه، مگر بترسى كه بميرد. در اين صورت او را نيز با ديگران به حياط زندان بياور. و اگر ديدى هنوز طاقت تازيانه خوردن دارد، پس از 30 روز، 35 تازيانه ديگر به او بزن- پس از 35 تازيانه اول.

و براى من بنويس كه درباره «بازار» (و نظارت بر آن و پايان دادن به هر گونه خيانتى به مردم) چه كردى، و پس از اين خائن، چه كسى را براى نظارت برگزيدى. در ضمن حقوق ابن هرمه خائن را قطع كن.

(موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ، ج: 4، ص 154).